تاریخچه قلم زنی
یکی از هنرهای دستی ایرانی، هنر قلمزنی است. هنرمندان با استفاده از سبک های قلم زنی ، بر روی اشیای فلزی، خطوط و نقوش زیبایی را ترسیم می کنند. تزیین و کندن نقوش جذاب توسط هنرمندان، عمدتاً بر روی فلزاتی مانند مس، طلا، نقره و … انجام می شود. علت استفاده از فلزاتی مانند مس، شکل پذیری و نرمی آن ها است. طبق تحقیقات باستان شناسی، اولین فلزی که توسط بشر برای فلزکاری و قلمزنی نیز مورد استفاده قرار گرفت، مس بوده است.
سبک های مختلف قلم زنی
به طور کلی می‌توان سبک های قلم زنی در ایران را به سه سبک اصفهانی، تبریزی و شیرازی تقسیم بندی کرد. هر کدام از این سبک های قلم زنی ، دارای ویژگی های مخصوص به خود هستند. مثلاً در سبک شیرازی، عمدتا فلز نقره مورد استفاده قرار می گیرد. در این سبک، شاهد نقوشی مانند گل مرغ یا تخت جمشیدی هستیم. سبک های اصفهان و تبریز هم با یکدیگر متفاوت هستند. مثلاً در سبک اصفهانی، قلمزنی به صورت عمیق تر و برجسته تر است. در حالی که در سبک تبریزی اینگونه نیست. البته در قلمزنی به سبک اصفهانی، قلم های ریز و قلم های برجسته هم بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. هنرمندان چیره دست اصفهانی از طرح های مختلف، به خصوص طرح های اسلیمی استفاده می کنند. استفاده از قلم زنی عمیق و برجسته سبب می شود که اشکال مختلف، حالت سه بعدی به خود بگیرند.
قدمت هنر قلمزنی به بیش از هزار سال پیش می رسد. در دوره‌های قبل از اسلام و مخصوصاً در دوره ساسانیان، شاهد سبک های قلم زنی بسیار زیادی، بر روی جام ها و اشیای مختلف هستیم. این هنر فاخر، تا امروز مخصوصا در شهر اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگ و تمدن ایران زمین، زنده نگه داشته شده و هنرمندان زیادی در این عرصه، مشغول به فعالیت هستند.
انواع قلمزنی
می‌توان از نظر روش طراحی نیز، انواع سبک های قلم زنی را تشریح کرد. پنج نوع قلم زنی مشهور وجود دارد. سبک های قلم زنی برجسته کاری، نیمه برجسته کاری، ریزه قلم زنی، حکاکی و مشبک کاری.
سبک قلمزنی برجسته کاری
در برجسته کاری عمدتاً از قلم نیم‌بر استفاده میکنند. در این روش یک طرف ظرف را قیر اندود می کنند و طرح اصلی را بر روی آن نیم‌بر میکنند. سپس قیر را جدا کرده و این بار، روی بوم مورد نظر را قیراندود می کنند. پس از این مرحله با ابزارهای مختلف، طرف اصلی فلز را طراحی کرده و در نهایت نیز زمینه را صاف می کنند تا برجستگی های شکل مشخص شوند.
مراحل روش برجسته کاری
روش برجسته کاری به صورت جزئی تر به این صورت است که ابتدا پشت بوم فلزی را قیر اندود می کنند. سپس طرح مورد نظر خود را بر روی بوم، طراحی می کنند. وقتی که طرح هنرمندان بر روی بوم مد نظرشان تثبیت شد، قیر موجود را جدا کرده و آن را ذوب میکنند. پس از اینکه قیر ذوب شد، آن را در طرفی که طرح مدنظر را انجام داده‌اند، می ریزند. پس از این کار، طرح اصلی به خوبی برجسته می شود و تمام ریزه کاری های مورد نظر را دوباره اصلاح یا صاف می کنند. معمولاً در سبک برجسته کاری از قلم بدون آج استفاده می شود. مرحله پایانی نیز، مرحله روسازی است.
نیمه برجسته کاری
در نوع نیمه برجسته کاری ، عمدتاً قلم های معمولی و ریز استفاده می شوند تا برجستگی نقوش به صورت کمتری نمایان شوند. عمدتاً حدود ۲ سانتیمتر، نقش ها را برجسته میکنند.
سبک قلمزنی مشبک کاری
در سبک قلمزنی مشبک کاری، طرح مدنظر، با استفاده از قلم های مخصوص، در همان ابتدا روی فلز ایجاد می شود و قسمت های زمینه در انتها، جدا می شوند. در سبک مشبک کاری شاهد استفاده از قلم های بدون آج هستیم که معمولاً هنرمندان با استفاده از آن‌ها، کار روسازی را انجام می‌دهند. هنرمندان سبک مشبک، عمدتاً طرح های مورد نظر خود را با استفاده از قلم تبریزی برش می‌دهند. این موضوع سبب می‌شود تا طرح آن ها از زمینه جدا شود. بیشتر هنرمندان اصفهانی از سبک مشبک استفاده میکنند.
حکاکی
در سبک قلمزنی حکاکی فقط از یک قلم استفاده می‌شود که آن را قلم تیزی گوشت فلز کنده می نامند. این قلم می‌تواند ریزه کاری های نقوش اسلیمی را به خوبی ایجاد کند.
سبک قلمزنی ریزه کاری
در سبک قلمزنی ریزه کاری، عمدتاً طرح های گل و طبیعت مورد توجه هنرمندان قرار می گیرند. در این سبک نیز ابتدا سطح مورد نظر را قیر اندود می کنند و قلمزنی عمدتاً بر روی آن صورت می پذیرد. در سبک ریزه کاری، بافتی را در زمینه بوم قرار می‌دهند. با استفاده از این بافت، طرح اصلی آشکار می شود. در نهایت نیز آن را جدا میکنند تا طرح ، واضح تر باشد.